dinsdag 22 mei 2018

blog 64 weer een miljoen huizen erbij

Goed, een slordige miljoen huizen of woningen erbij! Zegt een coalitie van grote projectontwikkelaars, beleggers en bouwondernemingen. Ja, lees het goed gij linkse mensen! Een coalitie dus van belegeraars; zo kan ik het toch wel stellen.  ‘Laat ons in het groen’, zeggen ze – Groen Links komt straks - . Vanwaar deze gruwelijke ontgroeningseis? Wel door bevolkingsgroei en toenemende welvaart staat er in de krant. Het klinkt bijna onschuldig. En het bestrijden van het woningtekort – ja, het lijkt op een ziekte – noopt (!) tot nieuwe maatregelen. Bouwers houden natuurlijk van iets, wat dan ook, wat hen noopt om te bouwen. Winst! Banen natuurlijk! Een miljoen woningen erbij: probeert u het zich even voor te stellen, met alles er op en er aan. ‘Ons land is vol, ten dele overvol’, zei koningin Juliana lang geleden. Het lijkt inmiddels leger geworden dan ooit en 85% van de burgerij lijkt zich op natuur en milieu na (de grote aflaat van tegenwoordig - u kunt al aflaatbrieven kopen) te wentelen in alledaags  geluk. Ook een kanariepietje zal in zijn kooitje gelukkig zijn, als U het mij vraagt.

Bevolkingsgroei?! Waardoor vraag je je af. Voor de  Volkskrant is deze vraag blijkbaar niet zo heel interessant. Het is heel eenvoudig: het is een optelsom van (oud) geboorteoverschot en migratieoverschot. En ook natuurlijk van levensverlenging (moeten we eens iets aan doen…. maar dat komt vast nog). Hebben we ooit de ‘kerken’ gehoord over het probleem van het aantal mensen hier? Heeft het Christendom hierover een idee? Nooit iets over gehoord afgezien van Aantjes een keer. Christenen doen niet aan dergelijke prozaïsche bespiegelingen: een kind is immers een cadeautje van God. En een gegeven paard kijk je niet in de bek. En de Bijbel praat niet over die dingen. Verder dus: de immigratie, het cadeautje aan ‘ons’, het Nederlandse volk. Nu ja, volk….. een deel dus van dat volk was christelijk of zegt dat nog steeds te zijn, een ander deel links, dus ook een beetje christelijk, weer een ander deel zoiets als liberaal of links-liberaal en ander deel zoiets als niets of iets. En dan tegenwoordig nog al die buitenlanders. Zijn daar misschien bezorgden onder? Amper lijkt me. Kom dus bij hen – de chrlilibiebu’s -  niet om dergelijke vragen die samenhangen met het beslag dat mensen op van alles en nog wat leggen. Christenen houden van de mens, dus blijkbaar hoe meer hoe liever; de linkse mensen zijn stevig in de weer met herverdeling en sinds kort met de minderheden en andere identiteitsgevoelige zaken. Goed, het is geen intellectueel hoogstandje daar bij hen (te voorspelbaar), maar het houdt hen bezig: de wereld bestaat binnen de grenzen – ja, ook daar zijn grenzen - van hun breinlogica uit economie en uit niets meer, dat is hun heilige dogma, dus dat is dan ook tegelijk de werkelijkheid. Gekrompen wijsheid zal ik maar zeggen. En de marktmensen, waar dus de christenen, de linksen en de ietsen ook weer van profiteren, wel die houden van de markt; van het maken en verkopen van spullen dus. Van het verdienen vooral. Ook op hen kunnen we dus niet bouwen. Ik bedoel diegenen die zich in bredere zin zorgen (dom, heel dom) wensen te maken over hoe het allemaal gaat, want zo eenvoudig ligt het. GroenLinks dan, ik beloofde al het erover te hebben. GroenLinks – ik heb ooit, god betere het, op de politieke voorganger van deze club gestemd -  dat ooit een filmpje maakte in de duinen met de boodschap van de 360 graden draaiende camera: ‘Er is plek genoeg’. De linkse cabaretier Jan Jaap van der Wal deed het geloof ik onlangs nog eens dunnetjes over. Links, vooral GroenLinks, houdt van het naar binnen halen van vreemdelingen. Zou het daarom zijn dat je ze nooit hoort over al die huizen? Ook hun vreemdelingen moeten ergens wonen immers. Bouwen bouwen bouwen. In Rotterdam koopt de stichting de Verre Bergen huizen op voor de vluchtelingen. Dus ergens anders zijn er weer tekort. En ja, wat is links hedentendage nog?! Een verschrompelde emancipatieclub.

Joop Stoop, kunstenaar hier te lande, zei ooit met veel moeite en met de nodige tegenzin dat er hier gemakkelijk 30 miljoen mensen konden wonen. Hoe dat verder moest en waarom dan zoveel en waarom dan enzovoorts, dat hoorde je allemaal niet. Had hij ook nooit bij stilgestaan. Interesseerde hem ook niet. Het perverse van zijn bewering zag hij niet; kon hij misschien ook niet. Maar hij is echt niet alleen hoor; veel mensen zal het hier een worst wezen. Mieren zijn het. Suffe braverikken die het allemaal wel over zich heen laten komen; nu ja, men maakt zich nu dan druk over de islam of het pensioen of over wat loonsverhoging of over de overheid die hen geld aftroggelt maar hoe, met wie en met hoe velen ze hier leven  - het heet hier trouwens wonen, wat een cruciaal verschil is -  het interesseert ze blijkbaar niet. Met ‘dit’ volk heb je eigenlijk geen vijanden meer nodig; het wentelt zich in naïeve alledaagse stompzinnigheid...…. en is gelukkig. Wanneer vloeit er nu eindelijk eens iets positiefs uit je pen, schreef een van mijn broers. Is er dan iets te melden? Ik bedoel iets wat hout snijdt, geen alledaags leukigheidje waar zoveel van al die gelukte mensen zo van schijnen te houden. Ook hij gaat overigens nooit en te nimmer ook maar op iets in van wat ik schrijf of op wat hier aan de hand is. Zoals zo velen trouwens. Waarom zou je ook nadenken? Diep nadenken. Nu ja, gewoon een beetje verder!

Is het een ‘beschaving’ op zijn retour? Ik zou niet weten hoe dit anders te noemen.

En de kunstenaars dan? Gloort daar hoop, afgezien van Joop?  Ook die schijnen in grote getale van de import van vreemdelingen te houden. Mensenrechten, u weet wel. En ja, dan houd je je mond natuurlijk over de gevolgen daarvan. En als je over het milieu, populair tegenwoordig, begint dan zorg je er natuurlijk voor dat het lekker apart van alles staat. Alles hangt op de een of ander manier samen maar wat is nu fijner om sommige verbanden uit te lichten en andere weer niet. En rechten zijn net zoals de rechtvaardige inkomensverdeling oneindige verlangens die boven alles staan. Er is nooit genoeg van. Altijd werk aan de winkel. Maar behalve de gebruikelijke linksachtige praat heb ik van kunstenaars weinig zinnigs gehoord. Geen gedachtenvorming en kritiek of iets van dien aard.
Er heerst veel misverstand over hen. Filosofen steken vaak ongegeneerd de loftrompet over deze bijzondere soort. Zelfs iemand als de Duitse denker Peter Sloterdijk bezondigt zich hieraan; dus kun je kunstenaars hun zelfoverschatting kwalijk nemen?! Peter Sloterdijk schrijft in zijn Kritiek van de cynische rede dat de kunstenaar leeft met de indruk dat de dingen eerder iets van hem willen dan hij van hem. En verderop: als de liefde elke ochtend nieuw is, zijn de voorwerpen van die liefde daardoor ook nieuw. Ook elke dag dus, zeg ik er maar bij. Om te beginnen: de kunstenaar bestaat niet. Elke kunstenaar is mens en verder is het kunstenbestaan een historische categorie. Manieren van doen zijn niet altijd hetzelfde, in de tijd gezien. Hoe kunstenaars zich nu opstellen is niet perse hetzelfde als vroeger. Dan ben je een luis in de pels, dan ineens onderdeel van de macht.  Zoiets gaat meestal sluipend. Je denkt nog dat je rebel bent maar je bent het al lang niet meer. Ten tweede is er verschil tussen werk en werken en wat een kunstenaar  of een andere cultuurproducent, daarnaast zo allemaal vindt en doet….. of nalaat.  Dit verschil kan pregnant zijn, dat zeg ik u. Ten derde, elke dag weer nieuwe voorwerpen van liefde (is het aandacht of een soort inpalming?) tot zich nemen, is de mens nauwelijks gegeven. Komt soms de liefde van vandaag bij de vorige liefdesgebaren en voorwerpen van liefde  van al die voorgaande dagen? Het lijkt me onmogelijk. De mens zoekt derhalve vastigheden, beschutting en beperkingen; grenzen dus. Daarom heeft hij meningen, overtuigingen, geloof, een praktische geest maar ook onverschilligheid, goedgelovigheid en optimisme…. of hij beoefent allerlei vormen van vergeetachtigheid. Anders houd ‘hij’ het niet vol. En daarnaast heeft hij ook nog zijn karakter natuurlijk. Laten we dat vooral niet vergeten. Dus nee, van kunstenaars verwacht ik momenteel ook niet veel als het om kritiek op een miljoen extra woningen (en huishoudens!) gaat. Peanuts voor de Jopen hier; ach wat, huizen. Gezellig toch. En de automobilisten laten we gewoon wat meer belasting betalen. En verder natuurlijk alles duurzaam hè
. Nee, ik vermoed dat de meeste kunstenaars deze vormen van vermeerdering voor lief neemt en zich er eigenlijk nauwelijks voor interesseert. Zou ik toch in al die jaren een keer iets van gemerkt moeten hebben?!

Ik begrijp het wel; als je kritiek op die huizengroei hebt dan moet je ook kritiek ontwikkelen op de oorzaken hiervan, en ja dan kom je net als de christenen met hun kinderen Gods bij hen uit bij die geliefde vreemdelingen. U weet wel, we hebben allemaal recht op een plekje onder de zon, al is het hier op een kluitje. We zijn rijk, weet u, dus ruimte zat. En trouwens, grenzen doen er niet meer toe. Ze worden wel overschreden maar ze doen er niet meer toe. Landen en volken mogen wel de gevolgen dragen maar eigenlijk doen ze er niet toe. Hoe heerlijk dat denkende bewustzijn. Maar denken is sluimeren, laten we wel wezen. En de bouwers die bouwen wel hoor.

Dus begrijpt u nu zo langzamerhand dat ik doodmoe ben geworden van al die pedante onverschilligheid – opperpedant  A Grunberg bepleitte onlangs nog een zekere mate van onverschilligheid (natuurlijk jegens de zaken die hij zelf weer niet zo belangrijk vind) – en dat ik zo langzamerhand moeite heb met velen van u en dat ik het steeds moeilijker vind niet over mijn verbijstering en boosheid  te spreken of niet met verbijstering, ironie en boosheid te spreken. Het is godgeklaagd hier allemaal. Hoe kan ik zoveel hypocriete laksheid nog verdragen?!  Een flinke portie cynisme is zo langzamerhand nog de enige strategie die in de pas loopt met wat er ten diepste gaande is. En ik beschouw het als mijn plicht – misschien ben ik daarom ook kunstenaar geworden voorzover je dat al worden kunt – om over deze dingen op deze wijze te schrijven. Er is geen andere weg.

Mei 2018

donderdag 12 april 2018

Blog 62 De dingen keren zich om

Het meest moet de mens zijn medemensen vrezen en dus ook de medemens in zichzelf. (Nr 8590. 2018)

Je hoeft niet zo heel lang in een verkeersfile te zitten om iets van het menselijk gedrag gewaar te worden. Automobilisten blijken keer op keer de file in te stormen en iedereen kiest als het even kan voor zijn eigen hachje. En daarbovenop komt nog eens het systeem met zijn eigen vreemde dynamiek dat door sommige automobilisten in gang gezet wordt waardoor het nog moeilijker wordt je eraan te onttrekken.  Probeer maar eens met aangepaste snelheid te rijden terwijl anderen je met agressief ongeduld voorbijrijden en voor je gaan rijden tot ze weer een ander gaatje zien; je krijgt het gevoel dat je een sukkel bent en een dief van je eigen ruimte.
Het blijft ingewikkeld om te weten te komen of al die filemensen zich nu laten opfokken door iets als het filesysteem dat zich buiten hen om lijkt af te spelen of dat ze zelf vol ongeduld zitten. Maar op een gegeven moment weet je ook niet meer wie nu de aanstichters zijn van dat onstuimige  filegedrag; het lijkt wel of iedereen door die aanzuigende werking van dat gedrag opgeslokt wordt. Toch noteer je verschillen in het rijgedrag.
Kind nog, sprak ik mijn vader aan over verandering van ‘het’ systeem, dat natuurlijk per definitie fout was, waarop steevast geantwoord werd: begin bij jezelf. Ik vond het toen een dooddoener en tot op zekere hoogte nog steeds. De aangesprokene ontloopt de vraag naar zijn of haar verantwoordelijkheid of mist daardoor een aanzet om over het probleem van die verantwoordelijkheid te denken.
Die opmerkingen over het systeem markeerden een korte revolutionaire opwelling in mijn leven die later zou resulteren in een al even korte wens om ‘de politiek’ in te gaan; ik had iets met harmonie, het zoeken naar een acceptabele modus om met elkaar te leven.
Niet dat ik toen al veel begrip van ‘het’ systeem had, het stond blijkbaar tegenover het individu, maar ik zag na die kortstondige discussie met mijn vader wel in dat we zo wel heel snel in een patstelling beland waren. Wat dat betreft is er niets veranderd. Het lijkt wel alsof mensen van patstellingen houden; dan kunnen ze én zeggen dat ze een bijdrage hebben geleverd aan ‘de discussie’ én tegelijk vergenoegd vaststellen dat ze niet toegegeven hebben. Patstellingen worden te weinig onderzocht.

Ik was ook nog vrij jong toen ik mijn vader aansprak over het bevolkingsprobleem: wij hadden thuis zeven kinderen en ik stelde mij voor dat als mensen er op deze schaal mee door zouden blijven gaan, de gevolgen problematisch of zelfs dramatisch zouden worden. Het leek achteraf dat ik een van de weinigen was die zich die simpele vraag stelde of die zich zoiets voorstelde. Vragen beginnen vaak bij voorstellingen hebben van iets. Als je die niet hebt dan heb je ook niets te vragen. Heel af en toe kom ik iemand tegen die dat ook deed al weet je het niet van iedereen want ondanks alle opwinding hier verneem je weinig wat iemand nu werkelijk beweegt of waar hij of zij zich zorgen over maakt, laat staan dat hij of zij die zorgen probeert af te wegen. In die zin hebben we toch weer geen kruidenierscultuur: afgewogen wordt er weinig maar ‘gewogen’ des te meer. In een cultuur van een open gesprek ben ik dus niet opgegroeid. Van open denken al helemaal niet. Mijn vader antwoordde toen, ik zal dat nooit vergeten: “Als je het niet zint, dan ga je maar naar Australië!” Ik vond het een dom en irrelevant antwoord en sindsdien heb ik nog heel veel domme en irrelevante antwoorden van deze en gene moeten aanhoren. Want ook in dit opzicht is er weinig veranderd.

Even terug naar Australië. In de jaren vijftig en zestig groeide er in bepaalde kringen in dit land het besef dat het hier wel vol was - de geboortegolf was net achter de rug -  en nog ondraaglijk voller zou worden als er niets aan gedaan werd en zo kwam er een emigratie op gang naar landen als Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Ik had ook drie ooms, die met de boot vanaf een Rotterdamse kaai naar Canada vertrokken. Dat besef van volte of congestie is snel weggeëbt; al spoedig begon (aarzelend) de immigratie naar Nederland en naar vergelijkbare Europese landen. Ik hoorde trouwens in die tijd al het gebonk van de heipalen en ik wist toen al: hoe meer mensen hoe meer heipalen. Maar ook hier leek ik weer een van de weinigen te zijn die dit verband legden. Voor veel mensen worden er nu kinderen geboren, en morgen, dat is een heel andere tijd blijkbaar, worden er heipalen de grond in gedreven en ze komen dan dus nooit op het idee dat dat ook met die kinderen te maken heeft. Veel mensen nemen blijkbaar gescheiden waar of ze houden hun mond erover. Het stilzwijgen bewaren is vaak favoriet. Dat is nog steeds zo. Ook schrijvers leggen opmerkelijk weinig relevante verbanden. Mooie en verheffende woorden hebben ze des te meer maar een besef van ruimte en tijd niet zo heel veel. Ze lijken in een vacuüm te leven zoals zoveel mensen.
Ook de kerken heb ik nooit gehoord over die grote gezinnen; elk kind kreeg in het begin nog gewoon kinderbijslag. Geen reflectie achteraf. Geen brede maatschappelijke discussie, wat trouwens ook vaak niet meer dan een fopspeen is, toen. Niets van dat alles. Men liet de kwestie passeren; dacht er vermoedelijk niet meer aan. Ik ben dus vooral opgegroeid met nóg meer mensen, nóg meer heipalen, nóg meer straten en wat al niet meer, maar van een enigszins fundamentele bezinning die verder ging dan over het produceren van de koek en het verdelen en consumeren ervan, heb ik weinig tot niets vernomen. En dat werd er met de opkomst van het zogenaamde individu bepaald niet beter op. Mensen werden assertiever maar niet wijzer. Ook de toenemende instroom van vreemdelingen heeft niet tot een verhoging van het intellectuele niveau geleid. Moeilijk te zeggen of hun aanwezigheid tot een terugval heeft geleid want het geestelijk-intellectuele niveau van de inheemsen was al niet zo bijster hoog. Grote denkers heeft dit land dan ook nauwelijks voortgebracht. Maar de vraag of het wijselijk was om ook vanuit dat standpunt zeer voorzichtig te zijn met het naar binnen halen van mensen is nauwelijks gesteld. Hier werd angstvallig weinig afgevraagd. Over angst gesproken.

In de jaren zestig kwamen, nadat eerst de Molukkers toegelaten waren, de eerste gastarbeiders. Daarmee gaven ondernemers samen met de politiek het signaal af dat je zo met Nederland kon omgaan. Dit land werd als het ware gebruiksklaar gemaakt, eerst voor de economie daarna voor de zogenaamde liefdadigheid waar steeds grotere groepen uitheemsen van konden profiteren. Nederland als land, als begrensde gemeenschap deed er niet toe. Produceren, verdelen, genieten en liefdadigheid, dat was het zo’n beetje. Land en volk waren en zijn dus slechts bestanddelen om gebruikt te worden. Ieder een plekje onder de zon….. of in de Nederlandse regen. Naar kritiek, die er toch wel eens was, werd amper geluisterd: ‘Ja, ik heb je wel gehoord hoor!’  Nog steeds eigenlijk niet. Er is nooit zoiets als een nuchter afwegend denken geweest, nooit zoiets als een fundamentele zorg over wat een land is of aankan; ik heb er in mijn leven bedroevend weinig van gemerkt. Het komt vast door een combinatie van de oude gehoorzaamheid, nieuwe individualiteit, slordigheid en andere vormen van beoefende afwezigheid. 

En nu zit het westen met de brokken; in elk land een beetje anders. Je ziet het voor je ogen gebeuren: het uit elkaar groeien van gemeenschappen, het ontstaan van nieuwe scheidslijnen, toenemende irritatie, slaapgebrek, afbrokkelend vertrouwen, een groeiende congestie met alle problemen die erbij horen, een haast ongeremde financieel-economische druk die overigens niet helemaal losstaat van de het volume van de mensenmassa’s al schijnen sommigen dat weer niet te denken, u weet wel: alles ontwikkelt zich gerieflijk apart, toenemende controle, toenemende fiscale druk (afpersing van loyale burgers), toenemend gevoel van vervreemding, een grote druk op de landbouw die met die grotere mensenmassa’s en met politici als Sicco Mansholt en de toenmalige EEG enorm geïntensiveerd is (en dan nu weer op haar grenzen stuit), uitbreiding van de verkeersstromen, afbraak van natuur en milieu, druk op de energievoorraden en grondstoffen, ook als gevolg van de immigratiepolitiek, verrommeling van het ‘landschap’, schaarser wordende ruimte, hogere prijzen voor het gebruik van die ruimte, massale woningbouw, toename van de leugens en ga zo maar door.  En dan nog de dynamiek: alles sleurt alles mee in haar kielzog. Dat heb ik ook wel gedurende mijn economiestudie geleerd: dat iets wat in gang gezet werd iets anders aanzwengelde.
En wat ik ook begon te vermoeden, was de gijzeling waarin mensen zich gemanoeuvreerd hadden. Ik begon te merken dat als mensen iets belangrijk vonden zoals de groei, hun geloof of de immigratie, dat gevolgen had voor hun besef en hun waarneming op andere terreinen: het ene gijzelde het andere. Het is net zoals met leugens: de ene leugen roept de andere op. En je kon nog iets anders zien, namelijk dat links zich geconfronteerd zag met afnemende mogelijkheden om kritiek te uiten op het financieel-economische establishment. Met haar steun voor de massa-immigratie en de economische hervormingen, deels nodig om diezelfde immigratie te bekostigen (maar ook om de kosten van het wanbeheer van financiële instellingen op de bevolking af te wentelen), is ze voor veel mensen onwaarachtig of zelfs een vijand en deel van het inmiddels perfide establishment geworden. Trouwens, zowel wat links als wat rechts genoemd wordt, ontbeert het aan een zinnige blik op de samenleving als een zich in tijd en ruimte ontwikkelende (organische) gemeenschap. Beide emancipatie- en belangenstromingen delen een verengde sociaal-economische blik, houden elkaar in gijzeling en zijn zelf weer remmingen geworden. Dat geldt deels ook voor het christendom dat mensen tot eenzame op zichzelf staande individuen heeft gesmeed, compleet met zonde, schuld, boetedoening en een flinke portie schijnheiligheid. Maar ondanks dit perspectivistisch tekort is er een verschraling van de kritiek ontstaan en ook dat is risicovol. En wat we vooral niet moeten vergeten is, dat al deze veranderingen samengaan of vooraf gegaan worden door vermindering of verenging van de geestelijke- en intellectuele kwaliteiten van mensen. Maatschappelijke neergang wordt altijd voorbereid in de menselijke eigenschappen. Die op hun beurt weer gemodereerd worden door de ontwikkelingen die ze zelf in gang hebben gezet. Het leven is een buiteling.

Er zijn dus de afgelopen naoorlogse decennia enorme risico’s opgebouwd en veel van die risico’s staan met elkaar in verbinding, maar ik heb in al die jaren zo goed als nooit serieuze tekenen gezien dat de hoogmoed van de afgelopen tijd beseft werd. Het westen heeft zich de mogelijkheid ontnomen om zelf tijdig tot een verstandiger beheer te komen waarin toen, nu en straks alledrie een plek hebben. Dat men nu begint te praten over de vraag wat voor een wereld ‘wij’ onze kinderen nalaten, is rijkelijk laat, hypocriet en mosterd na de maaltijd. Ik vroeg mij dat als kind al af en ik heus niet alleen. Zo moeilijk is dat niet. Of toch wel? Hangen dergelijke vragen misschien af van een toevallig aanwezige constitutie van deze of gene mens?

Echter: de technocratisch geworden mens, waartoe ook de altruïstische mens behoort, heeft zichzelf op de troon gehesen en denkt dat hij over zichzelf en de rest kan heersen, desnoods vol van aangeleerde bescheidenheid. Maar altijd zal hij op enig moment door de gevolgen van zijn kortzichtige handelen beheerst worden. De dingen keren zich altijd om. En ik zou er liever op gepaste afstand naar kijken dan er onderdeel van zijn. Dat bevalt me helemaal niet.

12 04 2018

Opgeschreven na weer een slapeloze nacht

woensdag 21 maart 2018

Blog 61 Gemeenteraadsverkiezingen 2018

Het gemeenteraadsdebat van 20 maart 2018.
Bouwen, bouwen, bouwen……. Weer klinkt die stupide en kwaadaardige mantra. Meer, meer, meer……


Laat ik het zo zeggen: ik besefte al vroeg in mijn leven dat ik terechtgekomen was in een volk van stereotiepe, sentimentele, hypocriete, laffe, onnadenkende,  kortzichtige, onderdanige, inschikkelijke maar tegelijk paternalistische wezens die zich weinig gelegen lieten liggen aan de voorwaarden waaronder er zoiets als een samenleving zoals die zich in geest, tijd en ruimte ontvouwde, mogelijk was. Zorg om de kwetsbaarheid en de schaarste van wat de mensen omringde was - en is - nauwelijks een zaak van belang. Steeds meer speelde men de triomferende mens die zijn orde oplegde aan zijn aandoeningen. Tenminste dat dacht hij. In feite begonnen zijn gebreken hem meer en meer te overheersen en werd hij de slaaf van zijn aandriften. Van zelfbescheidenheid en zelfbeheersing was steeds minder sprake. En naarmate mijn leven vorderde bleek dit vroege besef alleen maar bevestigd te worden. Kunstenaars bleken hiervan, op een enkele uitzondering na, niet uitgezonderd. Dus dat nu uit al die kelen die onbehouwen mantra klinkt, hoort mij niet te verbazen hoe verschrikkelijk ik dit ook vind.

Hypothese achteraf: De Verlichting bestond slechts in de hoofden van enkelingen net zoals ze zich nog steeds in de hoofden van enkelingen bevindt. De grote massa heeft slechts een glimp hiervan opgevangen en verder alleen wat vage noties omtrent vrijheid, gelijkheid en broederschap meegekregen. De meesten bevinden zich dus nog steeds in de duisternis van de rede; daar waar geen licht doorgedrongen is en waar de vruchten van de voorlopigheid, de aarzeling en de kritische methode zo goed als afwezig zijn. Vandaar dat zovelen zich door de actualiteit laten gijzelen en elkaar proberen te overtroeven want iets meer dan een kaartspel zit er onder de gegeven omstandigheden niet in.

Slechts pessimisme en een zekere wanhoop benaderen de werkelijkheid zoals die zich stormenderwijs presenteert. Optimistisch zijn betekent op dit moment: met de leugen leven.


dinsdag 27 februari 2018

Blog 60 2018 De redding van de groei of de redding van de mens.

De aarde mag zich heden ten dage in een zekere populariteit verheugen al wordt het verband tussen het aantal mensen en de risico’s van het daarbij behorende consumptieve gebruik nog weinig benadrukt. Wat vreemd is, want het ‘getal’ is hier een kernvariabele. De grootste aandacht gaat derhalve uit naar het gebruik en de technologie om de problemen op te lossen… en dus naar de idee dat ‘het’ op te lossen is. De mens is blijkbaar nog steeds een heilig wezen, een totem die aanbeden moet worden hoeveel aanbidders er ook van rondlopen. Nu is er dan weer Kate Raworth die met haar boek Donut economie (het boek heb ik zelf overigens nog niet gelezen) wijst op het groeimechanisme van de westers georiënteerde consumptie-economieën waarheen overigens zoveel mensen naar toe willen verhuizen. Zij spreekt zelfs over de groeival. Wanneer ik over dergelijke problemen praat, gebruik ik liever het woord ‘fuik’ omdat mensen namelijk doodgemoederd de brede opening in ‘zwemmen’, ze hebben zelfs geen idee van een fuik, en van lieverlee in het smalle deel terechtkomen waaruit geen ontsnappen meer mogelijk lijkt. De fuik lijkt me één van de kernbegrippen om het reilen en zeilen van de mens te verstaan.

De buitenste cirkel van de donut staat voor de grenzen van het klimaat, de ecologische bovengrens. Ik lees geen ruimte of natuur. Denk nog even aan de Club van Rome met haar rapport ‘De grenzen aan de groei’ uit 1972. Weinig of niets mee gedaan en de immigratiepolitiek van het westen die lijdt aan hetzelfde groeisyndroom moest toen nog goed en wel beginnen. Dat is goed om te onthouden! Begrijpelijk dus dat haar slippendragers waaronder ook verbazend veel mensen uit het zogenaamde culturele circuit, zich niet zo graag uitlaten over die grenzen. Hun ‘mindset’ bestaat immers uit een zeker idee van grenzenloosheid ja zelfs van een afkeer van grenzen, vergetende dat dat woord ook hun denken op andere terreinen besmet.

De binnenste cirkel van de donut bestaat uit de ondergrens, een minimum aan productie dat nodig is om alle (!) mensen in hun basisbehoeften te voorzien. Nu zegt Kate Raworth heel eerlijk dat zij geen oplossingen paraat heeft – ik kan niet uit de artikelen over haar opmaken hoe het met de definiëring van de problemen gesteld is, met andere woorden uit welke lagen die problemen voor haar bestaan - maar ook hier is de variabele hoogte van de bevolkingsgroei in relatie tot de ruimte die de gegroeide bevolking inneemt en het beslag dat zij op alles legt dat nodig is voor haar instandhouding, zo te zien een nogal afwezige factor. Ook hier ligt dus weer een technocratische kijk op de loer en een bijbehorende drang tot beheersen inclusief de machtsontplooiing die daarvoor nodig is. Maar er is nog een probleem. Raworth lijkt de groeidwang tot de consumptieve en kapitalistische economieēn, in meer of meerdere mate bijgestuurd door staatsinterventionisme, beperkt te houden. Dat zou een aanname zijn die voorbijgaat aan het probleem dat mogelijk aan de mens zelf kleeft en dat als het ware wakker geworden is met de technologische vooruitgang. 
De mens heeft in de loop van zijn geschiedenis ‘de vermeerdering’ ontdekt behalve misschien nog in enkele afgelegen enclaves waar men nog niet met dat virus is besmet, maar ook daar zal de ontketende mens wel raad mee weten. De vraag is dan hoe het groeiprobleem bij de horens te vatten binnen de grenzen van de huidige gemengde economisch-financiële-technologische systemen die die drang naar vermeerdering verleidelijk en misschien wel noodzakelijk maken. De prikkel is daar de drang naar ‘meer’ en de immigratie als levenshouding van westerlingen is uit hetzelfde hout gesneden. En verder bezitten vele van de ontwikkelde aardbewoners een verkaveld bewustzijn zodat problemen op het ene gebied als het ware los komen te staan van problemen op het andere gebied, alhoewel dat steeds moeilijker volgehouden zal kunnen worden.

Kan Raworth die haast immanente groei te lijf gaan en alleen al die basisvoorziening bereiken zonder dat er andere beheersingssystemen zullen moeten ontstaan die de mensen beteugelen? De wereld wordt steeds meer een kaartenhuis en je kunt de individuele kaarten niet zomaar even gaan schudden dus wat we zien is een verstijving van de gerezen problemen waarbij geprobeerd wordt alle spelers wat meer te belasten en met wat meer technologie de zaak onder controle te houden. Ik vermoed dat het de kant opgaat van meer dwang, zeker gezien de digitale verleidingen en de steeds grotere demografische concentraties. Bovendien zullen er altijd genoeg mensen zijn die er geen enkel probleem in zien de ander te beknotten. Ik maak me wat dat betreft geen enkele illusie. Gesteld voor de enorme opgave waarvoor het mensenras staat en gezien de groeiende massaliteit en het uit elkaar groeien van groepen en gemeenschappen, hun al dan niet verborgen ressentimenten en uitgaande van de natuur van de mens, lijkt me een ontwikkeling van autoritaire snit het eerste waar ik aan moet denken. Vrijwilligheid past niet bij de gerezen problemen hoe hard de mensen ook denken dat ze in liefde en toegenegenheid ‘samen’ zijn en hun zaakjes kunnen oplossen. De werkelijkheden die zij geschapen hebben wijzen ergens anders op.

27 02 18

dinsdag 13 februari 2018

Blog 59 Bezint eer ge begint, een wandeling van Michael Moore naar E. F. Schumacher..

In het begin van 2018 waren er op de Nederlandse televisie twee verwante documentaires te zien. De ene documentaire heette Green Gold. Het groene goud was de palmolie en het probleem de massale verbouw van palmolie die als grondstof moest dienen voor biodiesel. Aan de orde kwam de verdringing van grond voor voedsel door grond voor energie. En als gevolg van de grootschaligheid van de productie met de bijbehorende belangen werden lokale boeren meer en meer verdrongen van hun grond. Daar ging deze documentaire over.

Michael Moore

De tweede documentaire gemaakt door de Amerikaan Michael Moore heette Capitalism – A love story uit 2009. Het begon met de effecten van ontslagen, behandelde een uitwas van het verzekeringswezen waarin door banken levensverzekeringen op werknemers afgesloten werden en het ging vervolgens over de financiële crisis van 2007-2009 die begon met het wankelen van de zekerheden van de afgeleide financiële producten die in de tijd daarvoor in het leven werden geroepen met geen ander doel dan het ‘maken’ van geld. De Amerikanen moesten hun eigen huis hebben was het politieke credo. De als obligaties verpakte en gebundelde hypotheken in het lage marktsegment werden snel minder waard. De onzekerheden over de precieze betrokkenheid van banken zorgde voor een sneeuwbaleffect dat uiteindelijk  het financiële systeem in zijn voegen deed barsten. 
De documentaire ging ook over de macht van de plutocratie waarin de rijksten aan de touwtjes trekken. En ze ging vooral over de dagelijkse gevolgen voor die mensen die weinig meer te bieden hadden dan hun arbeidskracht want kapitaal, grond en macht bezaten ze in onvoldoende mate en het zou trouwens ook niet voorstelbaar zijn wanneer iedere burger deze drie in gelijke mate zou bezitten, al wordt de ideologie van het vrije marktkapitalisme wel door het najagen van deze fictie gedragen.
Waar de eerste documentaire met name de steeds grotere druk van een toenemende wereldbevolking op steeds schaarser wordende grond en grondstoffen aan de orde stelde en de negatieve gevolgen in kaart bracht voor de kleine producenten, liet de documentaire van Michael Moore vooral de funeste bijwerkingen zien van het financiële kapitalisme zoals dat het Amerika van nu beheerst. Ze confronteerde op filmische wijze de hoogdravende woorden van de politici en ‘corporate’ bestuurders met de barre praktijk van velen die aan hen overgeleverd waren. Uitgebreider kwam de 700 miljard dollar aan bod die de Amerikaanse belastingbetaler mocht ophoesten om de banken te redden hoe onduidelijk de precieze besteding van al dat geld ook bleef. Machtspraktijken, hoe versluierd ook, zijn echter van alle tijden en niet enkel verbonden met het financiële kapitalisme. In de oude Sovjet Unie heerste de nomenklatoera en die deed precies hetzelfde, haar macht consolideren en uitbreiden.

Het is dus niet vreemd dat er van tijd tot tijd economen of andere denkers zijn geweest die nadachten over dat probleem van die machtsconcentratie. In de negentiende eeuw droomde Pierre-Joseph Proudhon van een coöperatieve samenleving zonder een regering. Charles Fourrier dacht aan lokale gemeenschappen die uit zo’n 1700 mensen zouden bestaan. Deze gemeenschappen zouden in zogenaamde phalanstères moeten wonen en zij zouden verbonden moeten zijn in een wereldfederatie. 

J K Galbraith

In zijn boek American Capitalism muntte de Amerikaanse econoom Kenneth Galbraith, die adviseur was geweest van president F. D. Roosevelt, het begrip countervailing powers. Deze tegenmachten hadden als doel economisch-politieke machtsposities te neutraliseren en bundeling van macht tegen te gaan. De recente studie van Thomas Piketty laat de opeenhoping zien van grote vermogens die daarmee macht en invloed kunnen uitoefenen. Vooral bij linkse mensen is dit boek populair gezien hun nadruk op financieel-economische factoren en hun vurig verlangen hun eigen gelijk bevestigd te willen zien. 

Karl Popper

In zijn boek De Open Samenleving en zijn vijanden besprak de Oostenrijkse filosoof Karl Popper een samenleving waarin spraak en tegenspraak via een trial and error methode voor een vooruitgang zou zorgen. Het grootste deel van zijn lijvige werk gaat overigens op aan een aanval op de gedachten van denkers als Plato, Aristoteles, Hegel en Karl Marx die met hun historicistische benadering de toekomstige geschiedenis als het ware  op slot te zetten, omdat er niet aan de loop van de geschiedenis te ontkomen viel. We zien die onafwendbaarheid later terug bij de onverzettelijkheid van hen die zich door dergelijke woorden lieten inspireren; zij immers stonden aan de goede kant van de geschiedenis. Ethische vooringenomenheid en analyse schuiven vaak ongemerkt in elkaar. Net als de drang naar macht is het verlangen aan de goede kant te staan nog steeds dominant in de intermenselijke betrekkingen. Beide attitudes leveren antagonismen op van allerlei aard.

Plato
Plato ging in de geschiedenis terug, op zoek naar een oude ideaalstaat - bij hem de Spartaanse samenleving - die eigenlijk alleen maar kon vervallen; Hegel keek de andere kant op en beschouwde de geschiedenis juist als ontvouwing van de absolute Geest. Karl Marx tenslotte, schatplichtig aan Hegel, zag de menselijke geschiedenis als een klassenstrijd die uiteindelijk beslecht zou worden door de overwinning van het proletariaat en de afsterving van de staat. Dat deze noodwendige lotswending best nog wel een handje geholpen kon worden bleek later wel uit het opkomende revisionisme en uit gedachten van iemand als Gramsci die opriep tot een ‘mars door de instituties’ om de hegemonie van de oude heersersklasse te doorbreken. Het marxistische dilemma was de keuze tussen het laten voortwoekeren van de voorspelde Verelendung en de pogingen om iets aan deze toestanden te doen. De sociaal-democratie koos voor de laatste optie.

Karl Marx

Kenmerkend voor het gedachtengoed van Marx en de zijnen was een sterk gevoel van een noodzakelijke en onontkoombare dialectische beweging van de menselijke geschiedenis maar daarnaast hebben de gedachten ook een sterke eschatologische inslag. Waar Plato met enige overdrijving een oertijd zag, zien post-marxisten eerder een eindtijd voor zich. Een zelfde soort schisma tussen ‘voortijd’ en ‘natijd’ zien we tegenwoordig in Europa waar de immigratie, globalisering  en de Europese eenwording de gemoederen sterk verdelen. Popper schreef zijn boek om de scheiding te verduidelijken tussen de magische opvattingen van de op tribale leest geschoeide culturen en de open samenleving waarin juist een levendig en open discours het verloop van de politiek-maatschappelijke aangelegenheden zou moeten bepalen. Vreemd genoeg heeft de opkomende immigratiepolitiek en het erbij behorende multiculturalisme er juist voor gezorgd dat er een nieuw mythisch geloof ontstaan is, namelijk de multi-etnisch-culturele samenleving. Inmiddels heeft die voor een reeks aan spanningen en problemen gezorgd en heeft tevens tot gevolg gehad dat de oude links-rechts tegenstelling die vooral kapitaal en arbeid betrof, door een nieuwe as doorkruist werd, namelijk door één die bepaald werd door burgers die zich bedreigd voelen in hun hele manier van leven en mensen die van ontworteling juist een politiek willen maken. Het zijn nu juist de somewheres (de ergensmensen)  zoals de Engelse schrijver David Goodhart hen noemde, die tegenover de anywheres (de overalmensen) kwamen te staan;  er begon zich dus een scheiding af te tekenen tussen de sedentairen, de gevestigden, en de zogenaamde kosmopolieten die de wereld eerder vanuit een toeristisch of universalistisch oogpunt plegen te zien en de ‘eigen’ gemeenschappen hoogstens als vehikel beschouwen om die doeleinden te realiseren. Er lijkt bij hen dus een instrumentalisering van het gemeenschapsbeeld ontstaan te zijn waartegen de mensen in opstand kwamen die in de veranderde en ontwrichte gemeenschappen moesten zien te overleven en daar ook nog voor moesten betalen. Inmiddels worden zij ook opgezadeld met het schuld- en boetebesef dat zo eigen is aan het Christendom. De immigratiepolitiek en zijn gevolgen hebben zo langzamerhand een religieuze dimensie gekregen. Dit nieuwe conflict heeft tegelijk de positie van kritiek op het kapitalistische bestel verzwakt, niet in de laatste plaats omdat veel autochtone inwoners links niet meer als hun natuurlijke vertegenwoordiger ervaren. Links heeft zichzelf met haar haast bijbelse steun aan de permanente immigratiepolitiek van de mogelijkheid beroofd waarachtige stelselkritiek te leveren omdat haar steun aan een grootschalige immigratie, die ook door bepaalde ondernemers gesteund wordt, haar deelgenoot heeft gemaakt van het vigerende systeem omdat die immigratie dat systeem in feite bevestigt. Immigranten willen trouwens ook niet hier naar toe om een systeem dat er nog niet is; hun kansen zoals zij die zien, liggen bij wat er is en daar hopen zij van te profiteren. We zien hier trouwens een paradox op de loer liggen: immigranten zoeken hun heil bij het bestaande westerse systeem van leven maar hun helpers wijzen dat systeem ten dele weer af. 
De immigratiepolitiek heeft een geheel nieuwe dynamiek met zich mee gebracht waarvan vooralsnog niet te verwachten valt dat dit het besef van het gemeenschappelijke zal versterken en de opgelopen spanningen zal verlichten. We zijn eerder getuige van het tegendeel. Immigratiepolitiek heeft tot splijting geleid. En dat in een tijd waarin de mens gezien de bedreigingen die het steeds massaler bewonen van de aarde met zich mee brengt, juist wel wat gemeenschapszin zou kunnen gebruiken. Tegelijk, zoals hierboven al is gesuggereerd, wordt de druk op het bestaande economische systeem met elke nieuwe mensengolf verder opgevoerd en dat betekent ook oplopende druk op het gebruik van ruimte, milieu, natuur, energie en grondstoffen. Het westen - het consumentistische model - is als een doos waarin een ballon opgesloten zit die steeds een beetje verder opgeblazen wordt. Een bijeffect van deze toenemende grootschaligheid, verwevenheid, groeiend onderling wantrouwen en het ontbreken aan intermediaire dempende mechanismen is de aandrang de samenleving steeds meer in het keurslijf van regels en controle te dwingen. Grotere aan elkaar vreemde opeengehoopte mensenmassa’s gaan op den duur niet samen met een grotere vrijwilligheid. Ook de gemeenschapszin wordt gecompartimenteerd, hoe hard men ook roept om cohesie. Vooralsnog dragen ook de ontwikkelingen op het vlak van de door politici afgedwongen Europese eenwording hier aan bij.

Kortom, de westerse kapitalistische, consumentistische immigratiesamenlevingen komen onder steeds grotere druk te staan. Toch zijn er hier en daar op sommige punten tegenontwikkelingen aan het ontstaan zoals ook de documentaire van Michael Moore laat zien. Ze laat een Amerikaans deuren- ramenbedrijf uit Chicago zien dat door de Bank of America ten dode was opgeschreven maar inmiddels na een staking met een soort arbeiderszelfbestuur verder probeert te gaan. De Bank of America heeft bakzeil gehaald en de werkers schadevergoedingen uitbetaald. Is het geen grondwet van de menselijke geschiedenis; dat het kleine zich op een gegeven moment verzet tegen het grote? Dat het onderdrukte uiteindelijk tegen de overheersing in opstand komt? Al blijft de vraag natuurlijk wie de onderdrukten nu werkelijk zijn? Bestaan er ‘echte’ onderdrukten of moeten we samenlevingen anders benaderen?

E F Schumacher

In 1973 werd het boekje ‘Hou het klein’ van de econoom E. F. Schumacher uitgegeven; een jaar nadat het rapport Grenzen aan de groei van de club van Rome werd uitgebracht. Het rapport legde een verband tussen bevolkingsdruk, economie en milieu. Schumacher ontwikkelde gedachten over een Boeddhistische economie die gebaseerd zou behoren te zijn op het geloof dat arbeid diende om de mens zijn vermogens te laten ontwikkelen. Het was het eerste ‘links-georiënteerde’ boekje dat mede door de toon van het geschrevene nogal warme gevoelens bij me opwekte. Dat is nu niet meer het geval. De linkse leer is te doctrinair en te vanzelfsprekend geworden, trekt daardoor dogmatische types aan en als klap op de vuurpijl heeft de immigratiekwestie de geestelijke en intellectuele eenvormigheid versterkt. 
Bij iemand als Schumacher, die mij een voorzichtig mens leek, al was het vanuit een afstand, had ik dergelijke negatieve gevoelens niet.

Kernprobleem voor Schumacher was dat de moderne mens zich niet meer als een onderdeel van de natuur ervoer maar als een kracht erbuiten. Negentiende-eeuwse ideeën als die waarin hogere manifestaties slechts aanvullingen waren van het materiële levensproces en het positivisme dat beweert dat slechts kennis verkregen kan worden door de methoden van de natuurwetenschappen, hebben daaraan bijgedragen. Ook iemand als de Duitse filosoof Heidegger heeft zich over het vraagstuk van het beschouwelijke versus het instrumentele geborgen. Wie nu zo her en der discussies volgt zal merken dat de instrumentele denkwijze aan invloed heeft gewonnen waardoor centrale ‘metafysische’ vragen het liefst vermeden worden. Overtuigingen zijn er in ruime mate maar ze dienen slechts als onwankelbaar kader om te handelen zoals men toch al wilde en worden nauwelijks nog als vraagstuk gezien. Het opgewonden beroep op de Europese of de nationale waarden en symbolen is ook niet anders te zien dan een krampachtige poging om negatieve ontwikkelingen die in gang gezet zijn, te ontlopen en er iets tegenover te stellen waarvan men hoopt dat ze de uit elkaar geslagen bevolkingsgroepen weer rond een gezamenlijke noemer zal verenigen. We stuiten hier op een voorstellingsfout want waar vanuit het binnenste van een samenleving geen binding meer bestaat zal dat ook daar niet zo maar ineens uit kunnen groeien. Het opleggen van een schijn van gezamenlijkheid zal het kunstmatige slechts versterken. Mensen kunnen slechts iets delen als er eerst iets gedeelds bestaat. Je kunt burgers dus niet blijvend disciplineren met gezamenlijkheid net zo min als met een idee van vrijheid. Er moet bij burgers een idee van gewenstheid en vrijwilligheid bestaan om zich zoiets als een samenleving te willen en te kunnen voorstellen en voorstellen voor institutionele wijzigingen van het politieke of maatschappelijke systeem zijn als zodanig een onvoldoende remedie voor problemen die zich bij de menselijke geest en de samenlevingen hebben ingesleten. En zal dieper gekeken moeten worden en om hier tenminste enige vooruitgang te boeken zal men er zeker niet onderuit kunnen, recht te doen aan diegenen die menen dat hen onrecht aangedaan is. Hiervoor is een stap terug in de tijd en bij zichzelf naar binnen nodig. Al het andere is een lapmiddel.

Een van de gedachten die mij bij herlezing van het boekje opviel, en waarover ik zelf ook al eens heb geschreven, is de idee dat de man (of vrouw) die een verandering wil invoeren, moet aantonen dat er geen schadelijke gevolgen aan verbonden kunnen zijn. De idee gaat er van uit dat elke gedachte, elke daad, gevolgen produceert, gevolgen die men soms niet overziet, maar die wel deel horen uit te maken van het menselijke afwegingsproces.
In dit licht moet ook de volgende stelling van Schumacher bezien worden: ‘Elke activiteit die geen principe van zelfbeperking kent, uit den boze’ zegt hij. 

Edmund Burke
De Engelse politieke denker Edmund Burke schreef rond de Franse revolutie het volgende: ‘A nation is an idea of continuity, which extends in time as in numbers and in space’. Het goede voor een samenleving met andere woorden, hoort bepaald te worden vanuit een studie van de samenleving zelf en niet vanuit a priori speculaties van een individuele denker. Een ‘reasoner’, zelf lid van een samenleving, heeft een corresponderende verantwoordelijkheid en moet van hieruit handelen. Burke stond hier tegenover Paine die de omwenteling van het Engelse politiek systeem beoogde en hierbij uitging van de onvervreemdbare natuurlijke rechten van het individu. Burke beschouwde de samenleving als een soort contract tussen de levenden, de doden en de ongeborenen. Hij zag misschien het lijden van de Franse bevolking onder het monarchale bewind over het hoofd, maar een samenleving zo maar inrichten op basis van een bundel abstracte rechten leek hem zeer onverantwoord. Rechten net zoals plichten bestaan binnen de context van een samenleving en aangezien zelfs de studie van die samenleving ons blijvend voor ongekende raadsels zal stellen, gebiedt het verstand ons tot omzichtigheid want schade is eerder aangericht dan men het beseft.

‘Breng geen schade toe’ zei Socrates ooit.
Er is een theorie te verzinnen waarin elke stap die de mens doet schade aan een ander berokkent. Willen we als mens, zeker in een vollere wereld, geen schade aanrichten dan kunnen we het beste ogenblikkelijk zelfmoord plegen al ontkomt men ook daarmee niet aan deze theorie, tenminste zolang er nog mensen zijn die ons dan vinden. Maar dat wil deze gedachte misschien ook niet zeggen. Zij wil eerder aangeven dat zoiets idealiter de achtergrond van ons handelen zou behoren te zijn. Met andere woorden, Schumacher spreekt in feite over een deugdethiek die aan het handelen vooraf zou moeten gaan. Bezint eer ge begint. Hier echter wringt de schoen. Elke beschaving is bevangen door een atmosfeer die de mensen omringt en in hen doordringt, vaak zonder dat zij het merken en vat op hebben. Hierbinnen handelen, dromen, denken, fantaseren zij.
En al zijn er individuen die vanuit hun eigen kracht inzicht proberen te ontwikkelen over de aard van het menselijk handelen en denken, toch zal door velen dat niet (blijvend) opgebracht kunnen worden en zullen zij eerder meedeinen op de verschillende modes en sentimenten. En sentimenten waarbij de gevolgen van het eigen handelen centraal staan, zijn ofwel niet populair ofwel worden zeer selectief begrepen. De mens brengt een dergelijke gedachtesprong maar in zeer beperkte mate op: hij wil vooruit. Dit bedwelmt de mens. Daarbij komt dat elke verminderde waarneming gepaard gaat met een verminderde waarneming van die verminderde waarneming. Dat verklaart waarom een cultuur al snel de neiging vertoont zich in neergaande lijn te ontwikkelen omdat mensen zich als gevolg van hun geestelijke luiheid zich aan een steeds lager niveau aanpassen. Niets immers ook wordt vanzelf beter. Ook de taal speelt hier een belangrijke rol. Woorden kunnen aan alles geplakt worden waar men dat maar wenst. Men kan een verandering of verslechtering als een vernieuwing of als een kans benoemen en zo blind blijven voor wat er werkelijk plaatsvindt.

Er is nog een probleem bij een cultuurbeschouwing. Ethische vooringenomenheid en nuchtere analyse gaan soms ongemerkt in elkaar over. De mens zit ingeklemd tussen zijn verlangen naar de daad en het denken. Zich iets afvragen staat al snel haaks op het ‘ik doe’ en ‘ik vind’. Daarbij komt nog dat elk stadium de dynamiek vormt naar het volgende stadium toe. In die zin is de ontwikkeling van een beschaving een lot dat zich zelf voortstuwt. Eenzelfde gedachte maar dan in dialectische zin zagen we al bij de Griekse filosoof Heraclites en later bij Hegel en Karl Marx. Het is een gedachte waaraan Popper hoopte te ontsnappen met zijn ‘adviezen’ met betrekking tot wat hij sociale technologie noemde. In feite meende hij dat een samenleving of een beschaving eeuwig te hervormen was. Hij moest daarom wel diepere lagen en krachten in de samenleving ontkennen en een eeuwig vruchtbaar gesprek postuleren waaruit elk magisch besef gesneden was. Een samenleving lijkt voor hem een vorm van technologie. Maar vroeg of laat zal elke verandering stuiten op iets dat zich daartegen verzet.

De plausibele en sympathieke gedachte van Schumacher dat  die mens die iets veranderen wil een verhaal te vertellen heeft, leidt een beetje aan hetzelfde euvel. Er is in ideale zin een samenleving denkbaar waarin een dergelijk advies ter harte genomen zal worden maar het zal eerder uitzondering dan regel zijn en bovendien zal een ‘onwillige samenleving’ die eerst inzake een bepaalde kwestie een tegengestelde route heeft genomen nu de verbeelding op moeten brengen eerst met haar eigen fouten in het reine te komen. We zien in de documentaire van Michael Moore al hoe moeilijk dat is - macht wil zichzelf bevestigen - en we zien het ook aan de recente geschiedenis van de westerse immigratie. Mensen vertonen de neiging hun eenmaal ingenomen positie te willen handhaven en passen hun waarneming daarop aan. Hun verlangen om van hun handelen en opvattingen een mythe te maken, is te groot. En waar mythevorming ontstaat, ontstaan in deze syntactische tijd vreemd genoeg ook pogingen het pleit te beslechten met een beroep op waarden, bewijzen en argumenten. Waar dus alles overladen is met betekenis, belang, en mythe verkeert men in de waan dat er een neutrale ruimte bestaat waarin argumenten zuiver naar hun soortelijk gewicht gemeten kunnen worden, de hele voorafgaande geschiedenis vergetend. De nadruk op argumenten geeft aan hoe abstract de cultuur geworden is, losgezongen van de werkelijkheid behalve van die werkelijkheid die men blijkbaar wil verdedigen. Men heeft dan wel het politiek systeem enigszins gedemocratiseerd maar het denken heeft men ook proberen te democratiseren en dat past niet bij de aard van het denken.
Uit al dergelijke bespiegelingen dringt de conclusie zich op dat adviezen en inzichten pas kunnen landen wanneer men in een cultuur zover is. Misschien moet een cultuur uitzieken, zichzelf ontgiften, voordat ze in een nieuwe fase terecht kan komen. Eerder zal echter een cultuur net zoals een mens eerst tegen dat aan moeten botsen dat zijzelf geproduceerd heeft. Maar ook dan zal een intellectueel-geestelijk leerproces niet op voorhand vast staan. Eerder nog gaat men op de oude voet verder al zal men misschien wel andere schoenen aantrekken. Om verder te komen zal de mens zich moeten zien te beperken.
Ook de tweede stelling van Schumacher dat elke activiteit uit den boze is die het principe van zelfbeperking niet kent, is sympathiek maar ook al geen gemakkelijk lot beschoren. Elke geboorte is zelf al een expansieve daad; de mens strekt zich door middel van zijn kinderen zelf uit naar de toekomst en zegt  ‘hier ben ik, hier zijn mijn kinderen’. Breng mij de mens die zich elke dag een stukje verder inperkt. De moraal van het kapitalistische marktsysteem is op dezelfde leest van de zelfuitbreiding geschoeid. Zelfbeperking bestaat voor de aanjagers niet: het is eten of gegeten worden. Eenzelfde mentaliteit van vermenigvuldiging en vermeerdering heeft zich in de samenleving genesteld. Reclame jaagt de behoeften aan, de media overspoelen de mens met afleiding, de immigratiekwestie gaat uit van dezelfde geest van vermeerdering. Deze mode van de toename wandelt keurig mee met de ontwikkeling van het zelfbeeld van de mens dat zich al haast niet meer van zijn beperkingen bewust is. Verlangen naar materieel gewin en het moderne altruïsme zijn uit hetzelfde hout gesneden. Het idee dat een samenleving een fragiel weefsel is dat een idee van continuïteit belichaamt, bestaat enkel op een kunstmatige manier. Eerst komt wat men zelf wil of belangrijk acht, en daarna pas komt de samenleving of ‘hoe men dat ook noemt’. De oproep van een beweging als de Nederlandse Leeuw die meer autochtone geboorten bepleit is vanuit hun standpunt over de gevolgen van de expansieve immigratiepolitiek begrijpelijk maar tapt uit hetzelfde vaatje als de mentaliteit waartegen zij zich keert. Ook hier zal vrees ik de wal het schip moeten keren. Schumachers zo gewenste dieper inzicht in de ‘metafysiek’ is nog ver weg. 

Langzaam zijn we terechtgekomen in de vertragende gevolgen van de verstikkende vermeerdering die bezit heeft genomen van de mensen. En de vraag is of en hoe andere en betere inzichten kunnen landen temeer daar er een cultuur is ontstaan waarin het relativisme het eigen gelijk ongemerkt op de eigen troon gezet heeft en men niet meer bevattelijk is voor een, ik zou haast willen zeggen, encyclopedische kijk op de loop der gebeurtenissen zoals die zich afgespeeld heeft en zich nog steeds onder onze ogen afspeelt. Want dat is het aloude probleem van de mens, gesteld als die is voor de moeilijkheden van het denken in het licht van de gebeurtenissen die bezit van hem nemen: hoe wordt hij/zij bevattelijk voor inzichten in zijn handelen, zeker wanneer die inzichten niet vanuit hemzelf komen maar van buiten hem. In een cultuur ontstaat een atmosfeer zoals ik eerder schreef. Als we kunnen zeggen dat het gelijke slechts het gelijke herkent dan lijkt ook dit ertoe te leiden dat de mens zijn eigen stappen wel moet vermenigvuldigen. Een zijwaartse sprong lijkt onmogelijk. De mens is slechts ontvankelijk op een wijze zoals die in hem is beschikt al is de aard en soort van beschikking hem niet altijd even duidelijk. Daaruit bestaat de levensweg.

Je bent in zekere zin slechts in staat tot leren als je al iets van leren in je hebt. 

Confucius

Schumacher citeert de Chinese denker Confucius. ‘Wil ik u de zin van kennis leren?’ vraagt hij. ‘Wanneer je iets kent, erkennen dat je het kent, en wanneer je het niet ziet, weten dat je het niet kent, dat is kennis.’ Maar zulks veronderstelt een kennende geest die weet dat een vraag altijd een begin is en nooit een einde. En dat is voor veel mensen teveel gevraagd. Veel discussies die je zo van een afstand of van nabij meemaakt starten juist bij een ‘einde’, een overtuiging of een mening en op een miraculeuze wijze schijnt men te denken dat er zoiets als een gesprek of zelfs een vergelijk ontstaat. Juist de huidige immigratiekwestie ‘leert’ ons hoe moeilijk het is voor mensen om afstand te nemen en met een ‘dood’ oog naar de gebeurtenissen te kijken en al helemaal wanneer zijzelf daar eenmaal een ideologische positie hebben ingenomen. Dit veronderstelt overigens weer dat er mensen kunnen zijn die beter zien, denken of zich betere vragen stellen. Maar juist de relativistische houding - ieder zijn eigen mening - heeft mensen gepositioneerd achter hun weinig onderzoekende geest en de discussie is de aflaat geworden van dat gebrek. Hoe ver verwijderd zijn de oude denkers niet van de alledaagse praktijk die zo door onbevragelijkheid gekenmerkt wordt. Karl Popper met zijn eis van spraak en tegenspraak is niet alleen te optimistisch geweest - we hebben een plicht tot optimisme zei hij -  maar we dienen ons ook af te vragen of dat ‘dialogische’ model wel voldoet. Voldoet voor wat? Wachten op tegenspraak maakt de mensen lui om die zelf te genereren. Discussie is een zelfontsnappingsmodel geworden. Hetzelfde geldt voor de partijendemocratie die burgers heeft opgesloten in hun eigen gedachtenconstructen. Het is veelzeggend dat Popper zelf in de weinige gedachten die hij in zijn boek ‘de Open samenleving en zijn vijanden’ aan zijn methode heeft gewijd, er niet toe gekomen is om de grenzen van zijn eigen voorstellen af te tasten. Iets wat hij elders wel als methode voorstelt. Wat hij gedaan heeft is de andere theorieën aanvallen - in die termen drukt hij zich uit - en daar tegenover zijn eigen reddende ideeën plaatsen. Ook liet hij geen perioden zien waarin er dan blijkbaar wel een bevruchtende dialogische sfeer bestond. De moeilijkheden die Socrates in dit opzicht ondervond, sprak al boekdelen. Openheid is eerder zeldzaam dan populair. Er zijn teveel gesprekken tussen te weinig verbaasden. Schumacher leek mij overigens een man die mij niet met zijn theorieën wilde overweldigen. Niet zomaar citeert hij Confucius (K’oeng-foe-tz’). In ‘De gesprekken, vertaald door Kristofer Schipper, spreekt hij over de zes verwordingen. ‘Houden van medemenselijkheid, maar niet van leren, ontaardt in dommigheid’ en ‘Houden van standvastigheid maar niet van leren, ontaardt in idiotie’ staat er ondermeer geschreven. 
Maar wie is in staat tot leren en hoe herkennen we bij elkaar dat vermogen tot leren? Dat zijn prangende vragen die in elk tijdsgewricht spelen.
 
Aan het eind van zijn boekje somt Schuhmacher een aantal deugden op die als richtsnoer van de mens zouden moeten dienen. Maar ook die zouden overigens niet behoren te worden opgelegd maar op moeten wellen vanuit het innerlijke leven van de mens zoals dat gestalte krijgt binnen een samenleving. In deze kunstmatige tijd is men echter te gemakkelijk gaan denken dat je met een draai aan de knop een verandering kunt bewerkstelligen. Er heeft een elektrificatie van ons voorstellingsvermogen plaatsgevonden.

Schumacher noemt vier kardinale deugden.
De prudentia wijst ons op voorzichtigheid en  bezonnenheid. Schuhmacher plaatst bezonnenheid voor de goede bedoelingen omdat die op zich niet voldoende zijn. Hier komt dus de raad van Confucius om de hoek kijken. Het geldt ook voor andere deugden; zodra er een verabsoluteerd wordt, kwijnen de anderen weg.
Naast de prudentia zijn er de justitia ofwel de rechtvaardigheid en rechtschapenheid, de fortitudo die ons zegt dat wij moedig dienen te zijn, en de temperantia die ons wijst op de matigheid en de zelfbeheersing.
Wat moeten wij nu doen vragen mensen zich af. Schuhmacher zegt dat wij onze innerlijke huishouding op orde moeten brengen en de leiding van dit werk is nog steeds te vinden in de traditionele wijsheid van de mensheid.
Kernvraag is en blijft hoe dit werk ondernomen kan worden in deze overspannen tijd van vermeerdering belast als de mensen zijn door de paradox van gelijkheid (het gelijke dat uitmondt in het ongelijke) en het superieur eigene dat zich in de eerste plaats uit in een gebrek aan onderzoekendheid. Volgens Schuhmacher hangt dit samen met negentiende eeuwse ideeën die het begrip van de hiërarchische orde om iets te begrijpen ontkend hebben. Gevolg hiervan is dat mensen zo langzamerhand geen zijnsniveaus of graden van betekenis (en van begrip-o.e.) meer kunnen onderscheiden zodat de mensen de mogelijkheid niet meer hebben om hun positie goed te bepalen. Wij lijden aan een metafysische ziekte, een ziekte van de overtuigingen. Zoals ik al zei, is achter het masker van de relativistische gelijkheid het staketsel van het eigen gelijk opgetrokken. Velen van ons zijn misschien geen aanbiddende wezens meer, maar vragende wezens evenmin. De verwesterde mens is zijn uitdrukking geworden en tussen de wal en het schip geraakt.